آموزش تار با روش استاد لطفی و علیزاده مدرس آقای پیام شریف نژاد

آموزش تار با روش استاد لطفی و علیزاده مدرس آقای پیام شریف نژاد

آموزش تار

تاریخچه تار در ایران

آنچه مسلم است موسیقی ایران کاملترین موسیقی جهان است و شاید روزگاری معنای کامل موسیقی فقط شامل موسیقی ایران میبوده است چرا که هنوز آثارنامها و گوشه های ایرانی در موسیقی جهان بچشم میخورد. مثلا" نامهایی مانند گیتار، سیتار، ویولن، تمپو،آرشه، ماجور،لوت،بمل،دیزو...بسیاری واژه های متداول موسیقی جهان ایرانی هستند که بطور مشروح در کتاب ایران سرزمین مقدس نوشته اینجانب نگاشته شده است مثلا" گام ماجور یعنی بزرگ عینا" همان فاصله ماهور ماست که به معنای بزرگ است (مهتر یعنی بزرگتر) ناگفته نماند گام ماجور در اروپا بطور ناقص از ماهور وارد شده و در آنجا مثلا" از گوشه های زیبایی چون راک و دلکش اثری نیست.

همچنین لوت همان رود ایرانی به معنای تار است که از روده آید چرا که سیمها و پرده های این ساز از روده بوده است و از آنجا که در زبان پهلوی ر و ل یک نشانه دارند و این دو حرف  نیز در گویشهای ایرانی خصوصا" کردی به هم تبدیل میشوند.در زبان عربی رود را عود گویند

آرشه بمعنای کمانک واژه ایرانی است که هنوز در کمانچه آورده میشود وسیله کمانی شکل بوده که با آن ساز را مینواختند

نام آرش که ایرانی است و بمعنای کمانگیر میباشد نیزاز همین است (همچنین معماری که بتواند طاق و قوس کمانی شکل بنا کند راآرشیتکت گویند که بن مایه این واژه نیز ایرانی است.) بمل به معنای بم تر و دیز به معنای نت تیز تر آمده است در نقاشیهای چهلستون در چهار صد سال پیش سازهایی بچشم میخورد که جز کمانچه همه از بین رفته (یا در جاهای دیگر در محدوده ایران فرهنگی کاربری دارد)  از ان جمله سازی است شبیه یه ویالون که تاثیر فرهنگ ایران را در موسیقی جهان مینمایاندو کاملا" میرساند که این ساز اروپایی ریشه ایرانی دارد اما از آنجا  که این نوشتار را گنجایش آن نیست از آن میگذریم و به تاریخچه ساخت تار میپردازیم.

در تاریخجه تار آنچه معروف است این ساز از سازهای باستانی مانند طنبور برگرفته شده اما نخستین باربه شکل امروزی بدست میرزا رضای شیرازی ساخته شده استاستاد رضا وهدانی در مقدمه ردیف آورده اند: در کتاب یادبودهای سفارت استانبول نوشته خان ملک ساسانی (صفحه 195) می خوانیم که بعد از آنکه عثمانی ها استانبول را گرفتند در زمان شاه صفی که سلطان مراد چهارم بغداد را از ایران گرفت وسی هزار ایرانی را قتل عام کرد شاه قلی استاد موسیقی را دست بسته به حضور آوردند شاه قلی رو به سلطان کرد و گفت من برای زندگی خود اهمیت نمیدهم اما برای هنر التماس میکنم یک تار شش سیمه خواست که فورا" حاضر کردند هنرمندیش مورد توجه سلطان واقع شده و اورا همراه خودش به استانبول برد. رواج موسیقی ایران در پایتخت عثمانی از شاهقلی است (ماخذ گفته های خان ملک ساسانی از کتاب هاممپورگسال تاریخ امپراطوری عثمانی جلد نهم است)

صدای تار ایرانی تو دماعی و به اضافه زنگ مطبوع سیم است که بی شباهت به طرز صحبت کردن ما ایرانیان نیست {مثلا" هنوز دختران ایرانی گاهی عمدا" از توی بینی صحبت میکنند تا جلوه ایی به صحبت خود بدهند... تذکر از نگارنده} معروف است تاری خوش صدا است که صدای تار بدهد نه صدای ماندولین ... (از مقدمه ردیف استاد وهدانی)

تار را در قدیم رود یا روت میگفتند که به معنی تارو پرده است روت همان روده است که در تارهای این ساز و پرده های آن استفاده میشده است قبلا" نیز گفته آمد که در اروپا تار را لوت نامند اما تار را با این شکل امروزی ما از زمان قاجار میا بیم در بسیاری عکسهای قدیمی تارهایی با نقاره هایی گرد و کاسه هایی مخروطی شکل در دست مردم عادی به چشم میخورد که اگرچه چندان خوش تراش نیستند اما بسیار شبیه سازهای امروزی است. این سازها بیشتر شبیه تارهای آذری ولی بزرگتر میباشند.

اما سازهای دست اساتیدی چون آقاعلی اکبر، آقا حسینقلی و میرزا عبدالله نشاندهنده آن است که سازندگانی ظریفنر و استاد تر داشته اند. اوج کمال این سازها ساخت استاد فرج الله هستند که در ساخت کاسه و نقاره ظرافت بیشتری را دارا است.

استاد فرج الله که جزء اساتید منتخب دارالصناعه ناصری بود بدستور ناصرالدین شاه در این مکان به ساز سازی مشعول بوده است

او سازهایی بسیار زیبا ساخته است که نمونه های آن در دست میرزا عبدالله و آقاحسینقلی  و شااگردانشان بچشم میخورد. این تارها حتی بسیار زیبا تر و خوشتراش تر ازبرخی سازهای امروزی است سازهای فرج بسیار خوش مضراب بوده و در مضرابهای قوی  صدا گم و گنگ نمیشود (ضعفی که بیشتر سازهای جدید دارند یکی هم این است که در مضرابهای ملایم خوش صداو زنگ دار اما در مضرابهای قوی فرو میریزند.)

 سازهای استاد فرج الله نقاره هایی ظریف و کاسه هایی بزرگ با دهانه هایی گنبدی شکل که نشان از معماری ایرانی است داشته اند. طول کاسه به نسبت سازهای مدل یحیی حدود 3 سانتینتر کوتاه تر است و در عوض پهنای کاسه 3 سانتیمتر بیشتر ا ز کاسه های امروزی است.وآنگونه که در عکسها میبینید سازهای استاد فرج چندان هم پشت تخت بنظر نمیرسد و کاسه های گرد و قلمبه ای  دارند به هرحال از همه الگوهای قدیمی اطلاع نداریم اما شاید استاد الگوهای دیگری هم داشته است.

 از استاد فرج تارهایی با کاسه های یک تکه نیز موجود است (نمونه ای در دست آقای پوریا صفت  موجود است ) امااینکه استاد فرج الله در تارسازی شاگرد چه کسانی بوده مشخص نیست اما قبل از ایشان تارسازانی چون ایوب خان و داوود خان مشهور بوده اند. واضح است که در آنزمان هم تار سازانی بوده اند اما همانند امروزه آنانی معروف میشده اند که مورد توجه وسفارش اساتید قرار میگرفتند. و استاد فرج الله از آندسته بوده است وتنها تار ساز مطرح زمان خود بوده است. تا جایی که ظل اسلطان پسر ناصرالدین شاه برای طرب خانه دربار سازی به او سفارش میکند.

درسمت راست و بالا نمونه مختلف از سازهای ساخت استاد فرج را در دست اساتید میبینید در پایین  نیز یک الگوی قدیمی ازروی ساز فرج و از کارهای قدیمی و اولیه یحیی

(این الگوهای قدیمی که به کاسه های میرزا عبداللهی معروف است در نزد سازندگان فراموش شده)

از شاگردان فرج یکی را میشناسیم که همان یحیای معروف است نام او هوانس آبکاریان و از ارامنه جلفای اصفهان است یحیی خان علاوه بر شاگردی استاد فرج نزد پدرش خاچیک نیز اصول نجاری و ساز سازی راآموخت هامبارسون تار ساز نیز دایی یحیی خان است که تارهای خوش صدایی از او به یادگار مانده است . یحیی خان مردی با سواد و در خانواده نسبتا" مرفهی بدنیا آمده او علاوه بر اینکه کارمند دولت بوده است به برخی زبانهای دیگر نیز آشنایی داشته است برادر یحیی خان نیز از کشیشان سرشناس ارامنه و اسقف جلفا بوده است. (برای مطالعه بیشتر در زندگی یحیی به نوشتار تینوش بهرامی مراجعه نمایید)

یحیی در ابتدای کار از الگوهای متداول آنروز که شباهتی به تارهای قدیم داشته متابعت میکرده است و الگوی استاد فرج الله را میساخته و طبیعتا" نه شاگردان میتوانستند الگوی استاد را نادیده بگیرند و نه اساتید تغییر الگوی تار را میپذیرفتندد بنا براین تارهای اولیه یحیی میبایستی شبیه به سازهای استاد فرج بوده باشد که دربالا نمونه ایی از این الگوهای قدیمی را با نمونه صدا آورده ایم این ساز که از الگوهای فرج میباشد از سالمترین تارهای قدیمی است و میتواند الگوهای قدیم تار را نمایش دهد که متاسفانه امروزه از بین رفته و سازندگان آنرا فراموش کرده اند.

به هر حال یحیی از مدلهای فرج الله آغاز کرد و یکشبه به طرح نهایی خود نرسیده اما بعدها که معروف تر شد توانست تغییراتی را در ساخت تار ایحاد نماید شاید تغییرات سیاسی و اجتماعی بعد از مشروطه و عصر رضا شاه خصوصا" باز شدن فضای موسیقی در این تغیرات موثر بوده است اکنون کنسرتهای موسیقی دیگر حتی در فضاهای باز ایجاد شده همچنانکه علیخان ظهیرالدوله کنسرتهای بزرگ انجمن اخوت را در باغ خود و علنا" با حضور مردم برگزار میکرد این فضاها صداهای پرطنین تر میطلبید و همچنین اساتید سفارشات مخصوصی برای ساخت تارهای خوش صدا وپر حجم تر میدادند همچنانکه موسیقی از پستوها بیرون میامد سازهای پر طنین تر و خوش صداتری میطلبید .

در عکسی که از کارگاه یحیی با حضور آقا حسینقلی و گروه نوازندگان موجود است عکسهایی از تار یحیی خان در دست نوازندگان دیده میشود که از سازهای اولیه بزرگتر و پرحجم تر مینماید خصوصا" تار دست جناب میرزا حسینقلی با نقاره بسیار بزرگتر از الگوهای متداول کاملا" مشهود است این سفارشات که احتمالا" به خواسته نوازندگان ساخته میشده صدای مطلوب را در میهمانیها و کنسرتهای پر جمعیت و همچنین ظبط برتر صدا را ایجاد میکرده است.امروز این سازهای اولیه یحیی را بعنوان سازهای بدون مهر یحیی میشناسند ابعاد دهانه کاسه و نقاره این تارها با سازهای بعدی ومهر دار یحیی یکی است اما حجم کاسهنفاره بزرگتریا کوچکتراز الگوهای مهر دار میباشد.