کلینیک تخصصی تغذیه و رژیم درمانی  

مشاورة تغذیه در اضافهوزن و چاقی برنامة ملی مراقبت غذا و تغذیه که از سال 1392 توسط انستیتو تحقیقات تغذیهای و صنایع غذایی کشور در حال اجراست، حاکی از شیوع بسیار بالای اضافهوزن و چاقی در کودکان و بزرگسالان است، شیوعی که گاه در برخی استانها تا 70٪ میرسد و عموماً در خانمها نیز بیش از آقایان است. بحث در خصوص اثرهای زیانبار بیشمار انباشت بافت چربی در بدن بر وجوه گوناگون تندرستی بدنی و روانی خود مجال دیگری را میطلبد اما آنچه که برآن اتفاق نظر وجود دارد همانا ضرورت درمان هرچه زودتر این بیماری است. رفع یا تخفیف مشکل پُروزنی (و سایر مشکلات تغذیهای) بدون شناسایی و مدیریت علل و ریشههای آن بیتردید راه به جایی نخواهد برد و هرگونه اقدام درمانی بدون توجه به این نکته، تنها به مثابه مسکّنی خواهد بود که مدتی (چند هفته یا شاید هم چند ماه) به ظاهر چند کیلوگرمی از وزن را میکاهد (کاهش وزنی که گاه معلوم نیست چه بر سر سلامت بافتها و اندامها در میانمدت و درازمدت میآورد!) اما به دلیل پابرجا بودن علل سؤتغذیه، چربیهای اضافی خیلی زود و با سرعت نور برمیگردند و دوباره گریبانگیر بیمار میشوند. ماحصل درمان بدون ارزیابی و تشخیص علل مشکلات بیمار، آسیب (گاه ماندگار) به تندرستی بیمار و صلب اعتماد به نفس از اوست. تردیدی نیست که پُرخوری، بدخوری و کمتحرکی به ویژه در معیت زمینة ارثی، زمینهساز بیماریهای مرتبط با تغذیه هستند اما علل و ریشههای این عوامل در همة افراد، یکسان نیستند و شناسایی و مدیریت آنها مستلزم یک مشاورة تغذیهای تخصصی است. پس از این مرحله باید با توجه به شرایط بدنی (شامل سلامت و بیماری)، فرهنگی، اقتصادی و عادات غذایی، برنامة غذایی مناسبی برای بیمار طراحی شود. توجه به این نکته بیاندازه مهم است که رعایت یک برنامة غذایی مناسب (آنچه که غالباً از آن با عنوان رژیم غذایی یاد میشود) یک ضرورت مادامالعمر است و بدیهی است که هر زمان که الگوی غذایی از جادة سلامت خارج شود، مشکلات تغذیهای دوباره تظاهر خواهند کرد. از این رو، نگاه ما در مشاورة تغذیه، عمدتاً به اصلاح عادت غذایی مشاورهشونده است. به یاد داشته باشید که تغییر عادات غذایی البته کار سادهای نیست ولی بیگمان امکانپذیر است. مشاورة تغذیه درکموزنی و لاغری برخلاف چاقی که بیماری است و نیاز به درمان دارد، بسیاری از موارد کموزنی ممکن است به خودی خود نیاز به درمان نداشته باشند. در پارهای موارد افراد ممکن است بنا به دلایل فرهنگی از وزن خود ناراضی باشند و خود را کموزن بپندارند در حالی که با معیارهای پزشکی، (دست کم در حدی که نیازمند مداخلات درمانی باشد) لاغر نیستند. گروه دیگری همواره لاغر بودهاند و با معیارهای پزشکی نیز واقعاً کموزن و نیازمند ارزیابیهای بیشتری هستند. و سرانجام برخی دیگر از افراد ممکن است طی مدتی معمولاً کوتاه به طور ناخواسته کاهش وزن نسبتاً چشمگیر داشته باشند. این گروه آخر، صرف نظر از این که با معیارهای پزشکی واقعاً لاغر باشند یا نباشند، حتماً باید هر چه زودتر برای ارزیابیهای تشخیصی به متخصص تغذیه مراجعه کنند. در هر حالت، گام نخست، ارزیابی و تشخیص مشکلات مرتبط با تغذیۀ بیمار و سپس ارائۀ مشاوره بر مبنای مشکلات وی خواهد بود. مشاورۀ تغذیه در دوران بارداری و شیردهی تشکیل نطفه، لانهگزینی در رحم و رشد و نمو و نهایتاً تمایز رویان به جنین بیشک یکی از شگفتانگیزترین معجزات آفرینش است. تکوین مراحل رشد و نمو جنین وابسته به سلامت مادر و سلامت مادر در گرو تغذیۀ اوست. در دوران بارداری، کمخواری و بیشخواری هر دو ممکن است سلامت مادر و جنین را در معرض خطر قرار دهند. برخیها به اشتباه بر این باورند که دوران بارداری و شیردهی نباید رژیم غذایی داشت در حالی که رژیم غذایی چیزی جز رعایت یک برنامۀ غذایی سالم یعنی متنوع، متعادل و متناسب نیست به گونهای که متضمن سلامت و موجب ارتقاء آن در درازمدت شود. بنابراین تعریف، در هر زمانی، به ویژه در بارداری و شیردهی، میتوان و باید یک رژیم غذایی سالم داشت. یکی از جنبههای مهم تغذیۀ مادر در دوران بارداری، میزان و روند افزایش وزن او در طی این دوران است. تعیین میزان افزایش وزن مناسب در طی 36 هفته برای مادر باردار، بر مبنای شرایط مادر باردار به ویژه وزن پیش از بارداری انجام میشود. به یاد داشته باشید در هر شرایطی، کاهش وزن در دوران بارداری ممکن است هم برای مادر و هم برای جنین خطرناک باشد و به هیچ روی توصیه نمیشود. در عوض، کنترل میزان افزایش وزن مادر و بهبود کیفیت رژیم غذایی مادر به نحوی که پاسخگوی نیازهای تغذیهای مادر و جنین باشد، موجب حفظ و ارتقاء سلامت مادر و جنین و کاهش خطرات احتمالی زایمان خواهد شد. شیردهی فرصت مناسبی برای برقراری ارتباط جسمی و عاطفی مادر و نوزاد است. ترکیب شیر مادر، در یک بار شیردهی، در طی روز و در طول دوران شیردهی، متفاوت و مطابق با نیازهای تغذیهای کودک شیرخوار است. مهمترین عامل تعیینکنندۀ حجم شیر مادر، میزان مکیدن شیرخوار است که هر چه بیشتر باشد، حجم شیر تولید شده در سینهها نیز افرایش مییابد. شرایط روحی و برخی بیماریهای مادر نیز ممکن است تاثیرگذار باشند. انرژی مورد نیاز برای تولید شیر در سینهها، عمدتاً از چربیهایی تامین میشود که در طی دوران بارداری در بدن مادر انباشت شدهاند. بنابراین انتظار میرود بخش مهمی از افزایش وزن مادر در طی دوران بارداری که مربوط به تودۀ چربی انباشته است، در دوران شیردهی از دست برود و منجر به کاهش وزن مادر بشود. اما این فرایند طبیعیِ به ظاهر ساده تنها در صورتی محقق خواهد شد که دریافت غذایی مادر شیرده نیز به نحو متعادلی کاهش یابد و متناسب با نیازهای تغذیهای او در دوران شیردهی باشد. از این رو مشاورۀ تغذیه در دوران شیردهی میتواند بیاندازه مهم باشد و سلامت مادر و کودک شیرخوار را ارتقاء بخشد. مشاورۀ تغذیه برای ورزشکاران بیتردید فعالیت بدنی منظم یا ورزش یکی از ارکان مهم حفظ و ارتقاء تندرستی است. در ورزش آماتوری، بسیاری از افرادی که حتی سالها به طور منظم به تمرینات بدنی پرداختهاند ممکن است وزن متناسبی نداشته باشند، یا دقیقتر بگوییم، تودۀ چربی اضافی داشته باشند. این مساله ممکن است هم به لحاظ روانی و هم به لحاظ کارایی ورزشی اثرهای سوء داشته باشد. بسیاری از افراد به اشتباه بر این باورند که انجام ورزش آنها را از رعایت یک برنامۀ غذایی سالم، بینیاز میکند. نگاه گذرایی به میزان انرژی مورد نیاز برای انجام فعالیتهای بدنی از یک سو و میزان انرژی موجود در برخی مواد غذایی به خوبی گواهی بر نادرستی این باور است. به طور مثال نیم ساعت دویدن با سرعت 8 کیلومتر در ساعت به 295 کیلوکالری نیاز دارد در حالی که یک همبرگر 250 گرمی (بدون پنیر و سس)، 640 کیلوکالری را به بدن میرساند! شاید بگویید که اگر غذای سالمتری مصرف کنیم وضع چگونه خواهد بود؟ یک لیوان شیر کمچرب همراه با دو تکه نان تست و 30 گرم پنیر حدود 350 کیلوکالری دارد! بنابراین، انجام ورزش منظم بدون رعایت یک برنامۀ غذایی سالم ضرورتاً منجر به تناسب اندام نخواهد شد. در جهان ورزش حرفهای نیز نقش تغذیه در موفقیت ورزشکار، انکارناپذیر است. ورزشهای گوناگون بر حسب ماهیت خود که ممکن است قدرتی، سرعتی، استقامتی یا ترکیبی باشند، شرایط فیزیولوژیک خاصی را به بدن ورزشکار تحمیل میکنند. در عین حال، با نزدیکتر شدن زمان مسابقه، تنیدگی (استرس) ورزشکار نیز ممکن است خود مزید بر علت باشد. درک صحیح از فیزیولوژی ورزشی از یک سو و داشتن دانش تخصصی در خصوص تغذیه، متابولیسم و نیازهای تغذیهای از سویی دیگر همراه با درک دغدغهها و نگرانیهای ورزشکار از طریق ایجاد یک ارتباط تفاهمآمیز با او پایۀ شناسایی مشکلات و ارائۀ برنامۀ غذایی مناسب به ورزشکار است. مشاورۀ تغذیه در بیماریها بیماریهای مختلف ممکن است به طرق گوناگون بر وضعیت تغذیهای بیماران تاثیر گذارند و درعین حال وضعیت تغذیهای بیمار یکی از مهمترین عوامل تعیینکنندۀ پاسخ به درمان و پیشآگهی بیماری است. بسیاری از بیماریها همچون بیماریهای عفونی تبدار، برخی از بیماریهای گوارشی و بدخیمیها (انواع سرطان) ممکن است موجب بیاشتهایی مفرط شوند. برخی از بیماریهای مجاری فوقانی گوارشی (حاق و مری) ممکن است در بلع بیمار اختلال ایجاد کنند. در پارهای موارد، این اختلالات ممکن است به دلیل مداخلات پزشکی و درمانی روی دهند به طور مثال به دنبال پرتودرمانی ضایعات دهان و حلق، ممکن است هم بلع بیمار با سختی و درد صورت گیرد و هم دچار بیاشتهایی شود. در این هر دو حالت (بیاشتهایی و سختی در بلع) به دلیل کاهش انرژی دریافتی امکان دارد بیمار دچار کاهش وزن پیشروندهای شود که در صورت عدم درمانهای تغذیهای جان او را در معرض خطر قرار دهد. در برخی دیگر از بیماریها، وزن اضافی و انباشت تودۀ چربی ممکن است مانع بزرگی بر سر راه درمان بیمار و تخفیف آلام او باشد. بیماری التهاب روماتیسمی مفاصل (آرتریت روماتوئید)، ساییدگی مفاصل (آرتروز)، بیماریهای انسدادی مزمن تنفسی (برونشیت و آسم) و تصلب منتشر اعصاب (اسکلروز مولتیپل یا M.S.) از جمله این بیماریها هستند. جالب توجه این که در بسیاری از این بیماریها ممکن است پزشک ناگزیر از استفاده از کورتیکوستروئیدها (کورتونها) باشد که خود با سازوکارهای خاصی موجبات افزایش وزن بیمار را فراهم میآورند. در نتیجه بیمار در چرخۀ معیوبی گرفتار میشود که از یک سو به دلیل درمانهای رایج دچار افزایش وزن میشود و از سویی دیگر به دلیل انباشت تودۀ چربی، به درمان پاسخ مناسبی نمیدهد و چه بسا که پزشک به همین دلیل ناچار به افزایش مقدار دارو شود، دارویی که موجب افزایش وزن بیمار میشود! درمان بسیاری از دیگر بیماریها به ویژه اختلال چربیهای خون، کبد چرب و دیابت بیگمان در گرو تغذیۀ مناسب است. مشاورۀ تخصصی تغذیه بالاخص در شرایط کنونی که اخبار و شایعات ضد و نقیض از منابع غیرعلمی و غیرتخصصی و گاه باورهای نادرست همگی موجب سردرگمی و گاه بدتر شدن وضعیت بیماری به دلیل پیروی از همین توصیهها و باورهای نادرست میشود، بیش از پیش اهمیت مییابد.